مقایسه شعر های له تیف هه ڵمه ت از روي لغت
داهێنانی نوێ لە ئەدەبیاتی کوردید ا .
هەڵسەنگاند نی دیوانی لەتیف هەڵمەت لە سەر
« وشە »
دیوانی یەکەم چاپی سلێمانی ساڵی 1999
................................................................................................................................naser2010@gmail.com ناسرئەحمەدی
لەتیف هەڵمەت ،هەر لەتیف مەحمود بەرزەنجیە
مامۆستا لەتیف هەڵمەت لەشەستەکاندا سەری هەڵداوە و دەستی بەنوێکاری لەشیعردا کردوە و لەگەڵ گروی (کفری ) شێعرو ئەدەبیاتی کوردی‌یان شڵەژاند لەتیف هەڵمەت یەکەم دیوانی لە حەفتاکاندا بە نێو « خواوشارە بچۆلەکەمان » خستەبەرچاوو ئەو شاعیرە لە یەکەم دیوانە شێعری دا پای لەجێی پای مامۆستا گوران داناوو وەکو خۆی لە ئەوەڵی دیوانەکەی دا بەم جَورە دەستی پََی دە کا هە ر چۆنێ بێ من ئە مە وێ .
جێی هە نگاوە کانم بکە مەوە
لە باوێشکی دڕ کاوی ئەم تاریکە شەوەدا .
هەرلەوو دەمە یدا لەگەڵ هەڤاڵانی ئە نور شاکەلی -کەنعان مەدحەت – ئەبدوڵلا تاهێر بەرزەنجی و... لەگرویی کفری‌دا دەستیان بەنوێکاری کرد. لەتیف شێعرەکانی پترکوردانە یە هەربەوو جۆرەی خۆی دە ڵێ کە‌‌‌‌‌‌‌‌‌مترلە‌وو سەردەمەدا شێعری جیهانم پێ گە‌یشتوە .
دوای شە ستە‌کان شێعری شاعیرانی عەرەب و جیهانیم دەس دەکەوێ عە‌رە بە‌کان وەکوو ئە‌دۆنیس، بڵند ئە لحە‌یدە ری، عەبدولوهاب ئەلبەیانی ، نازک ئە لمەلایکە ، محەممەد ماهوت ، خەلیل حاوی و... شاعیرە ئەوروپیەکانو جیهانیەکان وەکوو بودلێر ، ئەدگارئالن پۆ »واڵت و ێتمەن ، رامبۆ ، مایکۆفسکی ، پوشکین و... ئەمانە لەحەفتاکاندا بەدەستم کەوتووە مامۆستا دەڵێ ئەم شاعیرانە کاریگەریان لەسەرما بوو بەڵام بەدوای هیچیان نەکەوتووم . من لەهەموو ئەوانە ڕوبارێکم بۆخۆم دروس کرد بەڵام حەزم کردوە ئەو ڕوبارە ڕەنگ و بۆی کوردی بگرێ نەلە ڕەنگ و بۆی ئەوروپی و عەرەبی. لەهێندێ شوین دا مامۆستا شێعرەکانی ڕە نگ و بۆی سۆفیانەوو عیرفانی دەگرێتە خۆی چون مامۆستا دە ڵێ من لەبنەماڵەیەکی عیرفانی ژیاوم ، باوکم شێخی ئیرشادی ڕێبازی قادریە یە . لە مەجلیسەکانی باوکما زۆر گوێم لە شێعری حافز ، سەعدی ، عەتار ، مەحوی و ... بووە باوکیشم بۆمی شەرح کردوە هەر لەوو ڕۆژانە دا تروسکەی شێعری عیرفانی چووە تە نێوو مێشکمەوە .
مامۆستا زۆر حەز لە شێعری شاعیرانی فارس دەکاوو دەڵێ ساڵێ کە ڕێم کەوتە تاران کتێبی فارسی زۆرم کڕی وەکوو فەرهەنگی موعین ، دیوانی شە مس ، ئەحمەدی شاملو ، فروغ و شاعیرانی تری فارس بەڵام هەمیشە ئەوداخە لە دڵی دایە کەخۆی نەیتوانیوە فارسی بخوێنێتە وە وپتر شێعر و نوسراوەفارسی یەکانی بۆ وەرگێڕاوە تەوە سەر زمانی کوردی .
مامۆستا دیوانی یەکەمی کە لەساڵی 1999 لە سلێمانیە لەچاپ درا لە 10 بەش کۆدەبێتەوە هە ر لەساڵانی 70 دەستی پێ دەکا هەتا ساڵانی 93 بەڵام دوای 93 تا ئیستە شێعرەکانی بەڵاو نەکردوەتە وە بڕیاری ئەوەشی دا بو کە تا دوای دوهەزار بەڵاوی نەکاتەوە لەشۆێنێکیشدا سەبارەت بەو دیوانە کە ی کەبەڵاوی دەکاتەوە دەڵێ :
تەواو قۆناغی شێعری و نیۆەڕۆکی شێعریم تێک داوە وەشێوازێکی نوێم داڕەشتوە کەنێوی « تەبایی ململانی نێوان هاووەڵاتیە ئەلەکتەرونیەکانی کۆماری لەتیف هەڵمەت » م لێ ناوە .
مامۆستا بێجگە لە دیوانی کوردی شێعری عەرەبیشی هەیە بەنێوی « المودو الحەدیدی » واتەشارە ئاسنیەکان ، هەروەها شانۆیەکی هەیە بەنێوی « فەلەستین هەمیشە وڵاتی غەسان کەنفانیە »
مامۆستا لەتیف هەڵمەت سەبارەت بە شێعرو شاعیری شتانێکی زۆری وتوە کە لێرە دا چەند دانەیان دەخەمەر بەرچاوو :
شێعر چیە ؟ گەڕان بەدوای شتە ون بوەکاندا
* * *
من دەمەوێ گوڵێ دروست کەم لەگوڵێ کەسێک نەچێت باخچەیە ساز دەم لەباغچەی دراوسێمان نەچێت
* * *
شاعیر وەکو باخەوانە
باخەوان هەیە کەچەند ساڵ باخەکەی بەرنادات
بەڵام هێندێ ساڵ و کات باخەکەی بەرێکی زۆر ئەگرێت
هەرشاعیرێ لەدوای شێعری تازە دا نەبێت دەمرێ – شاعیر بەوە – نامرێت کەدڵی بۆ ستێت و ساردبێتەوە بەوە دەمرێ کەنەتوانێ شیوازێ نوێ بخولقێنێت و لەسەرشێوازی یەکەمی بوەستێت .
لەمامۆستا پرسیار دەکەن ئەگەرحەزتان لەشێعر نەکردایە لەچی حەزتان دەکرد : ڕە نگە حەزم لەکچێکی جوان بکردایە ، عاشق بوومایە .
شێعرەکانی مامۆستا تا ئیستا بێجگە لە زمانی عەرەبی کراوەن بەئینگلیزی فارسی ، فەرەنسی ، هوڵەندی ، سوئیدی ، ترکی و...
هەروە ها مامۆستا شێعری زۆری عەرەبی وەرگیڕاوەتەسەر زمانی کوردی ئە و ە یەکە :
شێعرو ئەدەبیاتی کوردی ئیستە وەکو میلەتەکەی ستمدیدەیە ئەگەر شێعری کوردی بکرێت بەزمانانی تر زۆر زۆر پڕ بایەخە ، هەر وەها چۆن شاعیرانی جیهانی خەڵاتی گەورە وەردەگرن خەڵاتی گەورەش دەبێ بد رێ بەشێعری کوردیش .
بەڵام چیبکەین ئەوو ڵیژنانە کەخەڵات دەرن نایدەن بە شێعری کوردی وەک ئەو لێژنانە کە خەڵات دەدەن بەکچانی جوانی جیهان با وەڕتان هەبێت هەر لەگەڕەکێکی کوردستانا دەیان کچی جوان دەبینی کە کە لەوانە زۆرجوان ترن .
دەتوانم بڵێم دەیان دیوانی شێعری کوردی دیاری دەکەم کەلەشێعری « شین بوریسکا » بەرز ترو بەهێزترە کەلەم ساڵانە دا خەڵاتی نوبڵی وەرگرت بەڵام کێ کوردی دەخۆێنێتەوە . کوردی زمانی نەتەوەیەکە کەمافە ڕەوا سەرە تایەکانی پێ نەدراوە .
مامۆستا لەتیف هەڵمەت هەرچەند بەزمانی عەرەبی خوێندویەتی و لەو سەردەمەدا زمانی عەرەبی بەسەرزمانی کوردی زاڵ بووە و زۆرتریش شاعیرانی عەرەب کاریگەریان لەسەری دا بووە بەڵام شێعرەکانی مامۆستا لەجیاتی ئەوە کە بەعەرەبی نزیک تربن زۆرتری وشەکانی بەزمانی فارسی نزیکن ووشەی فارسی زۆرتر لە وشەی عەرەبی لەنێو شێعرەکانی دایە کە ئەمە جێی سەرسوڕمانە .
مامۆستا چون لەکفری لەدایک بووە ( کفری سەر بەناوچەی کەرکوکە ) گروی کفری لەگەل هەقاڵانی کەنعان مەدحەت ، لەتیف حامد _ عبدالڵاو تاهیر و هیشام بەرزەنجی و... لەحەفتا کاندا دامەزراو دەستیان بەنویکاری کرد .
لەبەرانبەر گروی کفری گروی « ڕوانگە » ش دامەزرا .
ئەندامانی گروپی ڕوانگە بریتی بون لەشێرکۆبێ کەس ، رەفیق سابیر، حەمە ی حەمەباقی ، نەوزاد ِرەفعەت ، ئەنوەرجاف ، جەماڵ شارباژێری ، فەرهاد شاکەلی ، دوایش جەلال بەرزەنجی و قوباد جەلی زادە لەم کۆِرە دا بەشداریان دەکرد .
مامۆستا لەتیف هەڵمەت سەبارەت بەڕوانگە دەڵێ :
ڕوانگە هێلکەیەکی پیس بوو هیچی هەڵنەهێنا ، گروی کفری زۆر پێش ڕوانگە دەستمان بەنوێکاری کرد . ڕوانگە تا ساڵی 1974 هیچ نوێکارییان لەسەر شێعرو بابەتەکەیان نەبوو تەنها چەند بروسکەوو بزیسکەیەک نەبێت . ئەگینا قەسیدی « داڵ »ی شێرکۆ بێ کەس زۆر هاکەزایە و شاعیرێکی پلەحەوتیش دەیتوانی بینوسێت ، ئەو هۆنراوەیە لەناوەندی هەشتا کاندا نوسیوەتی و وەک شێوەو ناوە ڕۆکیش زۆر لەخواری تریفەی هەڵبەست و کەژاوەی گریانەوەیە ، من لەناوەندی حەفتا کاندا بۆنمونە « گۆرانی پاشەڕۆژ »یان « بەیان نامەی شاعیرە شێتەکەم » نوسی کەقەسیدەیەکی پەنجا لاپەڕەییە ، تازەترین تەکنیک و فورمی شێعریم تیا بەکار هێناوە هەر وها فەرهاد شاکەلی « ژێ » و « نیگار دەکێشم لەسەر دیواری زیندانەکەم » ی چاپ کردوە تەنانەت ئەو چیرۆکانەی کەبەرادەرانی ڕوانگە لەهەشتا کاندا نوسییان با بەراوەرد بکرێ لە گەڵ « ئاژاوەیە و دڵداری » ڕۆژ ئاوایەکانی » ئەحمەد شاکەلی یان لەگەڵ چیرۆکەکانی لەتیف حامدی ڕەحمەتی کەبەناوی « قوڵپی ڕەشانەوەی ڕەش و زەردوسور و سەوز » بەڵاوی کردونەتەوە .
ئەمانە هەموی بەڵگەن بۆجۆرە یاخی بونێک بەڵام برادەرانی ڕوانگە گەڕانەوە بۆدواوە نەک پێ بەپێی پەیامەکە تەنانەت لەئاستی شێعری خۆشیان هاتنەخوارەوە .
دوای ئەوەکە مامۆستا لەتیف هەڵمەت بڕیاری دا کەشێعرەکانی تا دو هەزار بەڵاو نەکاتەوە هەندێ کەس دەیانگوت مامۆستا شێعری بۆوتن نەماوە مامۆستا دەڵێ من خەریکی قەسیدەیەکی درێژم بە نێو « تەبایی و ململانی نێوان هاووڵاتیە ئەلکترۆنیەکانی کۆماری لەتیف هەڵمەت » ئەم قەسیدەیە خوداتەمەن بدات بۆ دوای ساڵی دو هەزار دەردەکەدێت کەشتێکم کردوە لەبواری نوێکارری دا ڕەنگەشاعیرێکی تر نەتوانێ بیکات ، ئیستەکاری من ئەوەیە هەرچی شێعری شاعیران هەیە لەهەر شوێنێکدا بیخوێنمەوە . « ئەم دیوانەئیستە لەچاپ دراوە »
مامۆستا بێجگە لە شێعر نوێ شێعر بۆمنداڵانیش کاری کردوە وە 12 چیرۆکیشی هەیەبە کوردی هێند ێکیشی کردوە بە عەرەبی . لێرەدا مامۆستا شێرکۆبێ کەس سەبارەت بەلەتیف هەڵمەت دەڵێ لەتیف شاعیرێکی خۆڕسکە ، واتە وەک درختێ پەلو پۆ دەهاوێ وەبژاری شێعرەکانی ناکا ...
مەبەستی ئەوەیە پەلوپۆکانی لەقی زیادەی لێ ناقرتێنێ لەدیمانەیەکی تلەفیزیونی دا شێرکۆ دیسان سەبارەت بەلەتیف هەڵمەت دەڵێ جاران کانیەک بووهەڵدەقۆڵا بەمانای لەڕابردووا وەک ئەوەی ئیستە ئەوگڕوتینەی جارانی نەمابێت ، دوای ئەم وتەی شێرکۆبێ کەسە مامۆستا لەتیف هەڵمەت دیوانەکانی شێرکۆی رەفیقی هەڵدەسەنگێنی ودەلێ « داڵ » ی شێرکۆبێ کەس لە دەرەجەیەکی خواردایە سەبارەت بە دیوانی دیکەشی وەکو « دەربەندی پەپولەو کازیوە و تریفەی هەڵبەستەوە ... دەڵێ کازیوە وە کەژاوەی گریانی شێرکۆ لەپلە یەکی سەردایە بەڵام شێرکۆ لەهێندی شێعری دا دەچێتەپێشی ودێتە دواوە سەر دەکەوێ و لەمیان دا پاش دێتە پێشەوە بەڵام سەبارەت بە « داڵ » دەڵێ هەرکەسێ ئەلف و بێی کوردی بزانێت دەتوانێ ئەو شێعرە بنوسێت .
مامۆستا لەتیف هەڵمەت سەبارەت بە قەسیدی درێژی کوردی دەڵێ قەسیدی کوردی یەکەم جار من نوسیمەوو دەتوانرێ بکرێن بەشانۆ « گۆرانی پاشەڕۆژ » قەسیدەیەکی کوردیە تا نەوەدەکان کەس نەینوسیوە کەپەنجا لاپەڕەییەو لە قەوارەیەکی گەورەدا بەڵاوی کردوەتەوە.
دوای وتەی مامۆستا لەتیف هەڵمەت سەبارەت بەنوسەر و شاعیر ئەوەیە نابێ لایەنگەری هیچ لایەک بێ چونکە هەرلایەنیک بگرێ و شیعاراتی ئەولایە نە بکا بە هێماو ناوەڕوک بۆنوسراوە کانی هیچ نامێنێتەوە .
ئاماژە : ئەم نوسراوە دوای دیمانەیەک لەگە ل مامۆستا لەتیف هەڵمەت لە کرماشان دەستم پی کرد .
مخابن بەرلەوە کە بەخزمەتی مامۆستا بگەم چە ندنامیلکەی ئەم شاعیرەم بەدەس کەوتبوو ، بەڵام دوای ئەو چاوپێکەوتنە دەستم بە تێک دانی دیوانەکەی داو کارێکی نوێم بە ڕێ خست و دیوانە هەزار و هەفتا لاپە ڕە یە کەی ئەم شاعیرەم دوای پێنج جارخوێندنوو لەبەرکردنی زۆر بەی شێعرە کانی و ئامارگرتنی وشەی دیاری کراوی لێکۆلینەویەکم لەسەری نوسی .بە و هیوایە توانیبێتم وەک ئەو ئەرکەی بەرانبەر بەبزاڤی ڕەخنەولێکۆڵینەوی ئەدەبی لەسەر شانمە هەنگاوێکم نابێت و بە قەوڵی « شێرزاد حەسەن » لە نامیلکەی (بێ کتێب هەڵناکەم ) ترس لە داهێنان لەخۆمان دوور بکەینەوە .
گەرمن نەبام ، سەدان وشە
دەکەوتن لەگەشەو ورشە
نەبۆنیان دەما نە تام
نازانم چۆن دەستی پێی بکەم و چۆن بچمە ناو دونیای پانوو پوڕی شاعیری خەیاڵوو هەست مامۆستا لەتیف هەڵمەت . لەتیف هەڵمەت دوای مامۆستا گۆران یەکێک تر لەو شاعیرە ڕۆمانتیکە کوردانە یە کەشۆڕشێ تری لەشێعری کوردی دابەدی هێناوە .
لەتیف هەڵمەت بە زوانی ناسک و ساکاری خۆی و بە کارهێنانی وشەی زۆر ساناو وئایدیۆمی کوردی ڕەوانوو کەڵک وەرگرتن لەدیرۆک وئەفسانەو سیماو کەلتوری گەلی خۆی بەزوانی سادە دەدوێ، هەر وەکوو فردەوسی و ئەدونیس و پوشکین کەبەوشەی زۆرکەم مامەڵەیان لەگەڵ شێعرو خوێنەردا کردوە مامۆستا لەتیف هەڵمەتیش لەگەڵ وشەی زۆر کەموو سانا ئەم کارەی لەشێعری کوردیدا کردوە کە بەڕای من هیچ شێعریک نیە لەشێعری کوردیدا بۆلەبەرکردن بەقەد شێعری لەتیف سادە بێت هەرچەن شێعرەکانی لەقاڵبی نۆیش دایە .
لەشێعرەکانی مامۆستا هەمیشەدڵداری ونیشتمان پەروەری ومرۆڤدوستی سەرهەڵدەدات . من بۆخۆم بۆیەکەم جار دەستم بە هەڵسەنگاندنێکی نوێ دا وە کە لەڕوی وشە نامیکەکانی ودیوانەکەی جیاجیا هەڵدەسەنگێنم و سەبارەت بەشێعرەکانی شت دەنوسم بەو هیوایە کە ئەم کارە نوێ یە کارێکی سەرکەوتووبێ بۆداهاتو .
بۆنمونە ئەو وشانەی کەسومبولن لەشێعرەکانی مامۆستا و لەشێعری کوردی دا وەکوو نیشتمان ، وڵات ، باوک ، دایک ، ئاگر ، ئەستێرە ، منداڵ ، چۆلەکە ، کچ ، ماچ و... ئامارم بۆ گرتووە ولە ڕوی ئەم وشانە دیوانەکەی لەگەڵ نامیلکەکانی دا جیاجیا و پێکەوە هەڵدەسەنگێنم . بۆنمونە لەگشت دیوانەکەی دا وشەی ئەستێرەی 139جار ماچ 175 جار خۆشەویستی 230 جار دایک 235 نیشتمان 110 ئاگر 132 من 538 وشە284 مەمک 65 چولەکە 100 وڵات 202 شار230 منداڵ 292 وشەی شەوو 300 جار کچ 378 لەدیوانەکەی دا بەگشتی بەکار هێناوە .
دیوانەکەی مامۆستا لەدەبەش یام دە نامیلکە پێک هاتوە
1- خواوشارەبچکۆلەکەمان
2- ئامادەبون بۆلەدایک بونێکی تر
3- پرچی ئەوکچەڕە شماڵی گەرمیان کویستانمە
4- گەردە لولی سپی
5- ئە و هۆنرَاویە کە تەواودەبێ و تەواونابێ
6- ئەو نامانەی کەدایکم نایانخوێنێتەوە
7- وشەی جوان گوڵە گوڵ
8- سرودی هەژاران
9- ئەم ڕوبارە وشک ناکات
10- گورگەکانی لەتیف هەڵمەت
نامیلکەی یە کەم
خواوشارە بچکۆڵەکەمان
هەرچۆنێ بی َمن ئەمەوێ
جێ هەنگاوەکانم بکەمەوە
لەباوێشکی دڕکاوی ئەم تاریکە شەوەدا .
ئەوەڵین نامیلکەی و شێعری ئەوەڵی دیوانەکەشی هەر بەم شێعرەوەدەستی پێ دەکاو دەیەوێ شێعری کوردی بخاتەدنیایەکی تازەوە .
لەم یەکەمین نامیلکەیە دا پای لەجێی پای مامۆستا گۆران داناوە .
هەرلەم بەشەی دا بێجگە لەمامۆستا گۆران و شاعیرانی تر ئیلهامی زۆری وەکو خۆی ئەڵێ لە « ئەدونیس » شاعیری عەرەب گرتوە . لەم دیوانەی دا هەم شێعری کەلاسیک و هم نوێ دەکەوێتە بەرچاوو کە زۆربەی نوێیە .
بۆنمونە لەم شێعری خوارەدا جێی پای مامۆستا گوران دەردەکەوێ وەهەر بەو وەزن وئاهەنگەوە کەگۆران دای ِرشتوە دەستی پی دەکا .
ئەی قژ کالی لێوو ئاڵی پرشنگی نیگا کال
ئەی کچە جوانەکەی سەرگۆنا نەختێ ئاڵ
« گۆران »
ورد برَۆ سڵ مەکە زەردە پەڕ خاموشە
ئەم ڕێ یە بە تەنها من و تۆی لەکۆشە
«لەتیف هەڵمەت »
لەم بەشەی دا خواوشارە بچکۆلە کەمان زۆربەی شێعرەکانی دڵدارین :بۆنمونە
وشەی خوشەویستی13جار
وشەی ماچ 6جار
وشەی ژیانی 14 جار
وشەی کچ 4جار
و وشەی ئاگریچی 8جار بەکارهێناوە
هەرلێرە دا دیسان شێعرێکی تری ئەم دیوانەی دەخەمەبەرچاو
مەپرسەناوم چیە
مەپرسەبۆکوێ ئەِرۆم
مەپرسەچی دروست ئەکەم
لاپەِرەکانم ژیانمە ، پێنوسە کانم هاوِرێمە
ئاسمانی شارەکەم چاوەڕێی هەتاوە
نامیلکەی دوهەم
ئاماد‌ە بوون بۆلەدایک بونێکی‌تر
وشە هەیە لە ئاهنگ وکونگرە کاندا .... نەفروشرابێ
وشە هەیە لەم چەرخەدا بەتۆپزێ نەسمڕابێ.
لەم دیوانەی دا هەروا خۆی لەپێشەوە دەڵێ من لە بنەماڵە یەکی ئائینیم و خۆشی لە هێندێ شوین دا بە سۆفی دا دەنێت لەم بەشەی دا دە چێتە ناو دنیای ئائینە وە و لە هێندێ جێ دا لە خوا دە پاڕێتەوە ناوی مروڤە چاک و خەراپەکانی دەورەی ئیسلام و دوای ئیسلام دەبات وەکوو حەزرەتی موحەمەد ، بەلالی حەبەشی ، حەلاج ، ابوجەهل ، ئەبوو لەهەب و ...
هەزار ساڵە بە سەرشۆڕی ئیمە لە دایک دەبین
هەزار ساڵە هەربە سەرشۆڕی دەمرین
هەزار ساڵە پردەی سیرات
هەردەبڕین و هەر ئەبڕین
بەرەوو دوزەخی کارەسات
گەشتی بەرەو بۆشایی مان...دوایی نەهات
دوایی نەهات خەم و برین
دایە دایە د یسان کە عبە ڕوخایە
هۆزەکانی هەموو زەوی شڵەژایە
محمد کوا؟ محمد کوا ؟
هەواڵ بپرسین لەخوا
بابێ بابێ تاکۆتایی بێ ئاژاوە
بابێ بابێ خۆشە ویستی بکابە نمەی باران
بەشی بکا لە هەمومان
بابێ بابێ ، بابێ بیلال ....لەدیلیەتی ڕزگار بکات
نەخشەیە تر....بۆشار بکات
لەشێعرەکانی تری ئەم دیوانە دا بێجگە لە ئائین ، مرۆڤ هان دە دا بەرە و گەش بینی و ڕزگاربوون لە هێندێ سونەت و داب ونەریتی کۆن لەم دیوانەی دا وشەی خوشەویستی 21جار
وشەی شار 20 جار
وشەی کورد 10 جار
وشەی ئاگر 7 جار بەکار هێناوە .
بەڵام لەم دیۆانەی دا وشەی دڵداری کز دەبێ بۆ نمونە وشەی ماچ یەک جار وشەی قژ یەک جارو وشەی کچی لەم بەشەدا قەت نەهیناوە
نامیلکەی سێهەم
پرچی ئەوکچەڕِە شماڵی گەرمیان و کوێستانمە
گەر لە خەو تا شاعیرێ هات
ویستی باوەشت پیا بکات
ویستی بە زۆر ماچت بکات
گەرلە خەوتاشاعێری هات
ویستی بتڕفێنێی و بتبات
ئەوە منم
ئاخر من مەگەر هەرلە خە وودا بێم بۆلات .
ئەم نامیلکەیە یەکێ لەونامیلکە درێژانە یە کە لە 200پەڕە زیاترە ئەم دیوانە هەر لە ناوەکەی دەدە کەوێ کەڕەنگ و بۆی دڵداری هەیە لەم بەشەدا بەخەوو بینینەوە دەستی پێ دەکا .
لەم نامیلکە یە دا گلەیی لەو کچانە دەکا کە خۆشیان نەویستوە ، چون لەتیف شێوازێکی جوانی بو دڵداری لە گەڵ کچاندا نیەو دەردەکەوێ کە لە کاتی دڵداریدا بەکامی خۆی نەگەیشتوە .
لێرەدا شێعرێکی دە خەمەبەر چاووکە بە نائومیدی بۆ ئەو کچانە نوسیویە زۆر جار خۆم بە ئوتیل دە ڕۆمەوە
دڵە پەڕە سیلکە کەم لە پرچی کچێداجێ دەمێنێ
کەخۆشی ناوێم
زۆر جار دە خەوموو دڵە شە کرە کەم
لە هۆنراوە یکدا بۆ کچێک دە توێنمەوە
کە خۆشی ناوێم
زۆر جار خۆم دەمرم و دڵە هۆنراوەکەم
لە ئیوارەی شارەکەمدا
دەبێ بەدڵۆپەی بارانوو
کەزێ کچێک تەڕدەکات
کەخۆشی ناوێم .
لەم دیوانەی دا سەبارەت بە ئامار گرتنی وشەکان 118جار کچی بەکار هێناوە 64جارماچ 156 جار من 58 جار خۆشە ویستی 23 جار ئەستێرە و 22جار مەمکەی بەکار هێناوە لێرەش دا دیسان بە نائومێدی بۆئەوکچە دەنوسێ کەشێعرەکانی مامۆستای خوێندوەتەوە بەڵام لەتیف هەڵمەتی نەدیوە .
گوایە دەڵێن : شێعرەکانمت زۆر بە دڵە
کچێ نە کە ی بگلێێتە نێوو ڕوباری ئەوینم
من سەرەڕای ئەوە کە زۆر لات و زگارو خەمینم
هەتا بڵێی لەڕ وسیس و ناشیرینم
نامیلکەی چوارەم
گەردە لولی سپی
هۆنراوەی من وە کوو بایە
جار جار دێت و جار جار نایە .
ئەم دیوانەی کەنێوی گەردە لولی سپییە شتانێکی سپیو نۆی تیدایە ، لەم نامیلکەیە دا دیسان شێعری دڵداری ونیشتمانی سەر هەڵدەدا و خۆشەویستی دایکی دیسان بەرز دەبێتە وە لەشێعرەکانی مامۆستا لەتیف هەڵمەت دەردەکەوێ کەدایکی زوو مردوە چون سەبارت بەنەبونی دایک و خۆشەویستنی ئەوشتانێک زۆری نوسیوە ، وا بزانم لە شێعرێکی دا دایکی بە سەعدیە ناو بردوە . مامۆستا لە تەواوی دیوانەکەی دا 235جار دایە و دایکی بە کار هێناوە لەم نامیلکە یە‌ش دا 18 جار ناوی پیرَوزی دایەی هێناوە
له گشت نمە بارا نێکدا
بۆنی چەمی ڕەشی پرچی دایکم دەکەم .
هەرلەم بەشەی دا سە بارەت بە کچیش شێعری زۆری نوسیوە کە لە هێندێ شوێن دا کچی بۆ دڵداری کردن ویستوە و لە هێندێ جێی تردا کچی هان داوە بۆ پێش کەوتن و دژ بە دوژمن و ستەمکار وەستان .لەم شێعرە دا مامۆستا کچێکی خۆش دەوێ کە بە دەستی خۆی
تاڵ.....تاڵ براژانگی برۆی
هەڵکَێشێتوو هەموی بکا
بە پەرژینی ئەم شارە
من کچێکم خۆش دەوێ
تال‌َ ..... تاڵ قژی بچنێت و
بیکاتە پەتی سێدارە
بۆ زۆر دارێک .
مامۆستا لەم نامیلکە دا 50 جار ناوی کچی هێناوە و لە تەواوی دیوانەکە ی دا 378جار بەڵام بەشێوازانی جیاواز
لەبەر ئەوەی دڵم پێتە
وتیان ئەو شاعیرە شێتە .
چۆن بۆکچ بەشێوازی جیا جیا وشەی هێناوە بۆ مە مکە یش هەروا دەدوێ کە لە هێندێ شوێن دا مەمکەی بۆ دەسبازی دەبێ و لە هێندێ شوێنی تر وەکوو چە کێک کەڵکی ڵی وەردەگرێ و بە کاری دەبا.
گەر بتوانم ، دەبم بە سوراوو سپیاو
خۆم لە دەموو لێوت دەگرم
گەر بزانم مە رگم کە یە
لە نیۆانی مەمکی تۆدا دە مرم
مەمکە کانت
دوو کۆترن لە ئاگر ئە گە ر
دەنوک بد ەن لە ناوو دەمی گەمژەیە کیش
ئیتر دەبێ بەشاعیر
من لە خەوما
تەنها یەک جار دە نوکیان لە دەستێکم دا
هەرپێنج پەنجەی ئەو دەستەم بون
بە پێنج گیتار .
هەروەها لێرە دا بە جۆرێک تر وشەی مەمکە بە کار دێنی و بۆ وشیار کردن پیاوان .
گە ر دەتانە وێ سەربەرزبن
ئەگەر هاتوو ڕوژێ مردن
دستان تفنگی تیابێ
نەک مەمکی ژن
لەم نامیلکەیە دا 9جار وشەی مەمکەی بەکار بردوە و لە هەموو دیوانە کەی دا 65جارمەمکەی بەکار بردوە .
نامیلکەی پێنجەم
ئەو هۆنراوەیە کەتە واو دەبێ و تەواو نابێ
هەندێ جاروا هەست دەکەم
کە ئەم‌جیهانە
شێتخانە یە کی گەورەیە .
لە نامیلکەکانی پێشوودا شیعرە کانی مامۆستا پتر کورت بوون و زۆر بە شیان ناویان لە سەر شێعرە کاندا بوو . بەڵام ئەم دیوانەی 51 تەسویرە یام چیرۆکە شێعرە کە هیچکام لە شێعرە کانی ناویان نیە لەم بە شەی دا دیسان دەڕواتە وە بۆپەیفین لە گەڵ دایکی ، شێعری زۆری ئەم دیوانەی بۆدایکی نوسیوە لێرەدا زۆر حەزی لەوە کردوە کە خۆزگە دایکی ببایە ئەمەیە بکردایەو ئەوەی بکردایە ، لەزۆربەی شێعرەکانی ئەم بەشەی دا بێ دایکی خۆی لەگەڵ بێ دۆستی خۆی هەڵدەسەنگێنێ وە هەردوکیان وەکو دو ئازار لای یەک دادەنێ .
کەدارێکی سەوز دەبڕنەوە هەزاران پاساری بەدوای دا گریان دەبارێنوو خەمێکی چەور دایان دە گرێ بەڵام کەمن دەمرم.
نەدایکم هەیە... پرچم بۆبڕنێ و
بملاوێنێتەوە
نە وێنەیەکیشم لە جانتای کچێکی جواندا بەجێ دەمێنێ
لەم نامیلکەیەدا 32 جاروشەی دایک
33 جار وشەی منداڵ
27 جار خۆشەویستی
49 جار کچ
72 جاریش وشەی ( من ) ی بەکارهێناوە
نامیلکەی شەشەم
ئەونامانەی کە دایکم نایانخوێنێتەوە
وەک هەورێک ئاسمان بگرێ لە ناکاوا
وەک کوێرایی دابێ بەسە ر شوشە ی چاوا
نائومێدی وا باوەشی دا لە گیانم .
ئەم نامیلکەیە لەدو بەش پێک دێ بەشی یەکەم لەشەستەکاندا نوسیویە وەزۆربەی شێعرەکانی ئەم بەشە کەلاسیکن لەم بەشی نامیلکە یە دا وەکو شاعیرانی پێشو باسی خەمو تەنیایی و تاریکی و نا ئومێدی و ئێش و زامی دوای دڵداری و خەیاڵ و ...
دەکا ، ئەم شێعرە یەکێ لەشێعرەکانی بەشی یەکەمی ئەم نامیلکەیە .
قرچەی دەرون و ئاخ و هەناسە
ئاوات و خۆزگە و ئارەزو تاسە
پرشنگی شادی سامناکی ئازار
فرمێسک و بزە پاییز و بەهار .
بەڵام بەشی دوهەمی ئەم نامیلکەیە شێعری ساڵانی 78 و 79 یە ئەم بەشە کەرەستەی جیاوازی هەیە لەگەڵ بەشی یەکەم لەم بەشەی دا دەرَواتەوە نێوو دنیایەکی تازەوە کە دنیایەکی جیاوازە لەگەڵ بەشی یەکەم لەبەشی دوهەم دا شێعرەکانی خەیاڵی ترو هەست بزوێن ترە هەر لە تەواوی دیوانەکەی یا بڵێم ئەم نامیلکەیە وشەی ژیانی 28 جار هێناوە
ئەستێرە 13 جار
وشە 17 جار
ماچ 10 جار و 12 جاریش وشەی دایکی بەکار هێناوە لێرەدا شێعرێکی بەشی دوهەمی ئەم نامیلکە یە بەنێو ئەستێرە دەخەمە بەر چاو کە هەستێکی جیاوازی لەگەڵ شێعری بەشی یەکەم هەیە .
دەنگم وەک شمشێر... شینایی ئاسمان
دادەپاچێتوو هەر دای دەپاچێ
ئەستێرەکان گشت وەکو کچی ڕوت
دەکەونە خوارێ ... بوناوو کَوشم
لەشم ئارەقەی شەرم دەر دەداو
یەک یەک بەپەلکەزێڕینەی شێعر دایان دەپۆشم .
نامیلکەی حەوتەم
وشەی جوان گوڵە گوڵ
من ئەوەندە تینوی تۆم
هەزار ساڵ لایەکت ماچ کەم تێر نابم و ناڵێم ئەو لات .
نامیلکەیەکی زۆر جوانە ، لێرەدا نیشتمان پەروەری و دڵداری تێکەڵ بە یەک دەکاتوو مرۆڤ هان دەدا بەرەو تێبینێکی گەش .
من نازانم ئەم نامیلکەیە یەکەم نامیلکەیە کەلەشێعرەکانی مامۆستا خوێندومەتەوە بۆمن جوانە یا بڵێم تا ئیستا جوان ترین شێعرەکانی مامۆستا لێرە کۆبۆەتەوە لەم بەشەیدا سومبولی شێعرەکانی وەڵاتە کە60 جار بەکاری هێناوە
نیشتمان 38 جار
وشە 56 جار
ئاگر52 جار
ئەستێرەش 45 جار
لەشێعرێکی ئەم بەشەداسەبارەت بەشاعیرانی ئەمڕۆ لەگەڵ ئەحمەد موختارجاف ئەدوێت و دەڵێ :
« بۆ ئەحمەد موختار جاف »
گەورەم هێشتا شین و ناڵین و گریان
نەبڕاوە لەکوردستان
هەتا ئیستاش – سکەی ئاسن
نەگەیشتوەتە هەورامان
هەتا ئیستا شاعیرەکان
باسی پرچ و مەمکی نوقموو گوڵاو دەکەن
باسی ماچوو هەڵمژین
رەشی و شینی چاو دەکەن
شاعیرەکان هەرزمانن
پاڵەوانی باڕەکانن
لەهیچ چەکێک نازانن
بەڵام هەر زۆر زۆر شارەزای
پێک هەڵد انوو
ڕوت کردنەوە ی باُڕە ژنوو کچی جوانن
شاعیرچیە
گەر دڵداری نیشتما نوو وڵات نەبێ
شێعر چیەو بۆچی دەشێت
گەرلەژێر پیێ داگیر کە را هەر وەکو لوغم نەتەقێت ؟
ئەگەر بمەوێ شێعری هەڵبژاردەی هەئەم نامیلکەیە بنوسم دەبێ هەموی دیوانەکەی بخەمە بەر چاو چون خۆی ناوی ئەم دیوانەی ناوە وشەی جوان گوڵە گوڵ بەڵێََ هە مو وشەی ئەم بەشەی مامۆستا گوڵن گوڵ شێعرێکی تری ئەم دیوانەی کەبۆ شەو نوسیویەتی دەیخەمەبەرچاو
ئەگەر شەوو شوشە مورەکەب بوایە
ئەوەندە شێعرم پی دەنوسی
تا تەواو دەبوو
نامیلکەی هەشتەم
سرودی هە ژاران
هەرشتێ خۆش بێ ... پیرۆز بێ ... جوان بێ
تامی ماچی دایکمی لێ دێ .
ئەم نامیلکە چاپی 1983 یە لەم بەشەی دا شێعرەکانی بەرزتر دەبێ و وشەکانی ڕەنگ و بۆیەکی دیکەی دەگرێتە خۆی لەم دیوانە دا دیسان خۆشەویستی خۆی بە دایک ونیشتمان و وڵات کە هەرسێ یان لە یەک ئاست دایەن ، دەر دەبڕێ . بەڵام لەم بەشەی دا شێعری پختەتر دەبێ ئایدیومەکانی جوان تر دەنوێنن سومبوڵی باڵەندی ئەم بەشە « کوکوختە » بەبڕوای من کوکوخت باڵەندەیەکی خێرایە کەهەر ئەم قومری ئیستەیە . لێرەدا شێعرێکی نیشتمانی بۆ وشیار کردنی ژنان:
بەکام هەرفەنگ بەکام زمان
ژنانی ئەم نیشتمانە تێگەیەنم
کەتۆیان خۆشتر بوێ
لەشوشە عەتر و مەمکە دان
ئەی نیشتمان ، ئەی نیشتمان .
مامۆستا لەم نامیلکەیە دا 81 جار وشە ( من ) ی بەکار هێناوە
48 جار وشە
47 جار کچ
22 جار شار
44 جار منداڵ
38 جار شەو
42 جار وشەی دایکی بەکار هێناوە هەروا کە پیشتر باسم کرد ئەم دیوانەی خۆشەویستی خۆی سەبارەت بە دایکی دەردەبڕێ کەدیسان شێعرێکی تری دەخەمە بەر چاو.
ئەم شێعرانەم بەئاسسانی نەنوسیوە
باخچەیەکە هەر گوڵێکم لە لالەزارێک چنیوە.
نامیلکەی نۆهەم
ئەم ڕوبارە وشک ناکات
با ڕەشەبا
فڕێ بدا تەوری زەنگن
نێرگزێ دەیەوێ بڕوێ
تفەنگەکان با بێ دەنگ بن
مناڵیک دەیەوێ بنوێ
چی قەیسەرو پاشا هەیە با گوێ بگرن
شاعیرێک دەیەوێ بدوێ .
لەم دیوانەی دا ڕوانێکی تازەی بۆ خۆی داڕَەشتوە و شێعرەکانی لەڕەنگ و بۆی ( بومی ) لوکال دەردەخات و دەڕوات بەرەو لوتکەی نوێ بەو بَونەوە تاڕادەیەک دژ بە بومبی ئەتۆم و تفەنگ ڕادەوەستێت ئیتر لەم بەشەدا سەبارەت بە گەلی خۆی شێعر ناڵێ بەڵکو بۆ هەموو جیهان شێعر دەڵێ و پەیڤین لەگەڵ وڵاتە زۆر لێ کراوەکاوەکان وەکو فەلەستین ، ئەلجەزایەر، ئسپانیا و ... و گەورەپیاوانێک وەکو سۆلڤادۆر- لۆرکا فرانکووغاندی دەکات وسەبارەت بەشەڕی سێهەمی جیهانی شت دەنوسێ زۆریش حەز لەوە دەکا کەخۆزگە ئەو شتانە کە لەمێشکی دان ڕۆژێ پێیان بگات . لێرە دا سەبارەت بە شەڕە گا ئەم شێعرە دەڵێ .
ئەوە بۆچی ... ساڵێ سەدان ....
گا ... لە جەرگەی گۆڕەپانی شەڕە گادا
خوێنیان دەبێ بە جۆگەلەو دێن بەلادا
هیچ شاعیرێ دڵۆپێ فرمێسکیش لە چاو
ناڕژێنێ بۆ گای کوژراو
بەڵام کاتێ مرۆڤێکی دڕ وو خوێنرێژ
لەژێر سم وشاخی گا دا
لە خوێند ا سمکوڵان دەکا
گایەک تۆڵەی سەد گای لێ دەسێنێتەوە
دەیان شاعیر ، تاکوو لۆرکا
تەرمی خوێناوی و کفنەکەی
بەمرواری شێعر دەڕازێنێتەوە ...
گۆڕەکەشی پڕپڕدەکا
لە گۆڵە نێرگزی گریان
ناویشی دەنێ پاڵەوان .
هەر لەم بەشەدا سەبارەت بە جیهانی نویی کچان وسەربەستی ئەوان و هاندانیان بەرەوو ترۆپکی ڕزگاری بەم جۆرە دەڵێ :
لەمەودا کچانی کوێستان
لەدیوانی شا عەباسد ا
نابنە کەنیز و کارەکەر
بۆپاراستنی گوڵی سور
دەبنە تیر و ڕم و خەنجەر
لەمەو دوا کچانی کوێستان
ناڕۆن بۆژوانی دڵدار
دەڕۆن بۆ ژوانی سەنگەر
لەم دیوانەی دا سەبارەت بە ئامار گرتنی وشە دیسان 39 جار وشەی کچ بەکار دەباتوو
30 جار شەو
31 جار منداڵ
35 جار وشەو 22 جاریش ئاگری بەکار هێناوە .
نامیلکەی دەهەم
گورگەکانی لەتیف هەڵمەت
پشکۆی وشەیەک دەسپێرم بەبا
دڵنیام یەکێ
جگەرەیەکی هەر پێ هەڵدەکا .
لەم نامیلکەی دواییە دا لەتیف هەڵمەت بەبەرزترین لوتکەی شێعری خۆی دەگات . لەم بەشەدا شێعری سناریۆیی یا کۆمیدی یایی دەکەوێتە بەرچاو بۆنمونە گورگ و مرۆڤ پێکەوە هەڵ دەسەنگێنێ ، دیسان لەم بەشەی دا دەڕواتەوە بەرەو شێعرە کانی پێشوو هەم باسی دڵداری و ماچ و خۆشەویستی و ...
دەکا دەِرواتەوە بۆ ئەو پەڕی خۆشەویستی ودڵداری هەموو شتێ بە چاوێکی دیکەوە سەیر دەکا دیسان شێعری کەلاسیکی لێرە دا دەکەوەێتەوە بەرچاو.
دەستم بگوشە
وشە دەبارێ و شێعر دەتکێ
دەستت دەگوشم
پێنج شوشە عەتر لە دەستم دەشکێ .
لەم نامیلکەیەدا سەبارەت بە پیری شت دەنوسێ بەڵام ئەو نائۆمێدیە کەلەشێعرەکانی عەبدوڵلا پەشێو و دەردەکەوێ لەشێعری لەتیف هەڵمەت دا نیە .
لە بەشێکی تری ئەم نامیلکەیە دا کەنێوی گورگەکانی لەتیف هەڵمەتی لێ ناوە « ئۆپەرێتی داستانی گۆڕانکاری مەرگ » کەلەم شێعرە درێژەدا مرۆڤی ئەمڕۆ لەگەڵ گورگ موقایسە دەکا کە هەر لەم بەشەدا 55 جار وشەی گورگی هێناوە
جیاوازی چیە لەنێوان مرۆڤ و گورگ دا
گورگ مە ڕ دەخوا
مرۆڤیش مەڕ دەخوا «
پێکەنین » ..
جا ئەوە کەی جیاوازیە ؟
گورگ بەشەوو مە ڕ دەخوا
بەڵام مرۆڤ بە شەوو ڕۆژ
مەڕدەخوات .
کورت ترین شێعری ئەم دیوانە هەزارو هەفتا لاپەرَەیەی مامۆستا ئەمەیە
پشکۆی دەمی تۆ نەبوایە
بێ ئاگرم بوو ئەم دنیایە
ناسر ئە حمە دی سالی 2001 ی زاینی – ڕوانسە ر
...................................................................................................................
ژێدەر :
1) دیوانی یە کە می لە تیف هە ڵمە ت چاپی سلیمانی1999
2) الحورات « گفتگو » کتێبی گوڵانی 5 ئامادەکردن گۆڤاری ِرامان ( محمد عمر عًوسمان )
3) گۆڤاری سروە ژمارەی 164و 163 ( عبدالخالق یعقوبی )
4) گۆڤاری ئاویەر ژمارەی 74و73 ( مشیر سپاهی)
5) وت‌وویِژی خۆم لە گەڵ مامۆستا لەکرماشان ناسرئەحمەدی